5. หตฺถกสุตฺตวณฺณนา

[128] ปญฺจเม อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา, วิคตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘ขเย ทิสฺสตี’’ติฯ เตเนว หิ ‘‘นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม’’ติ อนนฺตรํ วุตฺตํฯ อภิกฺกนฺตตโรติ อติวิย กนฺตตโรฯ ตาทิโส จ สุนฺทโร ภทฺทโก นาม โหตีติ อาห ‘‘สุนฺทเร ทิสฺสตี’’ติฯ โกติ เทวนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีสุ โก กตโม? เมติ มมฯ ปาทานีติ ปาเทฯ อิทฺธิยาติ อิมาย เอวรูปาย เทวิทฺธิยาฯ ยสสาติ อิมินา เอทิเสน ปริวาเรน ปริจฺเฉเทนฯ ชลนฺติ วิชฺโชตมาโนฯ อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กมนีเยน อภิรูเปนฯ วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน สรีรวณฺณนิภายฯ สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ ทส ทิสา ปภาเสนฺโต, จนฺโท วิย สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกาโลกํ กโรนฺโตติ คาถาย อตฺโถฯ อภิรูเปติ อุฬารรูเป สมฺปนฺนรูเปฯ อพฺภนุโมทเนติ สมฺปหํสเน ฯ อิธ ปนาติ ‘‘อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา’’ติ เอตสฺมิํ ปเทฯ เตนาติ สุนฺทรปริยายตฺตาฯ ขเย วา อิธ อภิกฺกนฺตสทฺโท ทฏฺฐพฺโพ, เตน ‘‘อภิกฺกนฺตาย ปริกฺขีณาย รตฺติยา’’ติ วุตฺตํ โหติฯ

รูปายตนาทีสูติ อาทิสทฺเทน อกฺขราทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สุวณฺณวณฺโณติ สุวณฺณจฺฉวีติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘ฉวิย’’นฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติ (ม. นิ. 2.399; สุ. นิ. 556)ฯ สญฺญูฬฺหาติ สมฺพนฺธิตา, คนฺถิตาติ อตฺโถฯ วณฺณาติ คุณวณฺณาติ อาห ‘‘ถุติย’’นฺติ, โถมนายนฺติ อตฺโถฯ กุลวคฺเคติ ขตฺติยาทิกุลโกฏฺฐาเสฯ ตตฺถ ‘‘อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน’’ติอาทินา วณฺณิตพฺพฏฺเฐน วณฺโณ, ฉวิฯ วณฺณนฏฺเฐน อภิตฺถวฏฺเฐน วณฺโณ, ถุติฯ อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต วณฺเณตพฺพโต ฐเปตพฺพโต วณฺโณ, ขตฺติยาทิกุลวคฺโคฯ วณฺณียติ ญาปียติ เอเตนาติ วณฺโณ, ญาปกการณํฯ วณฺณนโต ถูลรสฺสาทิภาเวน อุปฏฺฐานโต วณฺโณ, สณฺฐานํฯ มหนฺตํ ขุทฺทกํ มชฺฌิมนฺติ วณฺเณตพฺพโต ปมิตพฺพโต วณฺโณ, ปมาณํฯ วณฺณียติ จกฺขุนา ปสฺสียตีติ วณฺโณ, รูปายตนนฺติ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ วณฺณสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ โสติ วณฺณสทฺโทฯ ฉวิยา ทฏฺฐพฺโพ รูปายตเน คยฺหมานสฺสปิ ฉวิมุเขเนว คเหตพฺพโตฯ ฉวิคตา ปน วณฺณธาตุ เอว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ’’ติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน คหิตาติ อปเรฯ

เกวลปริปุณฺณนฺติ เอกเทสมฺปิ อเสเสตฺวา นิรวเสสโตว ปริปุณฺณนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อนวเสสตา อตฺโถ’’ติฯ เกวลกปฺปาติ กปฺป-สทฺโท นิปาโต ปทปูรณมตฺตํ, ‘‘เกวลํ’’อิจฺเจว อตฺโถฯ เกวลสทฺโท จ พหุลวาจีติ อาห ‘‘เยภุยฺยตา อตฺโถ’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อีสกํ อสมตฺตํ เกวลํ เกวลกปฺป’’นฺติ วทนฺติฯ อนวเสสตฺโถ เอตฺถ เกวลสทฺโท สิยา, อนตฺถนฺตเรน ปน กปฺปสทฺเทน ปทวฑฺฒนํ กตํ ‘‘เกวลา เอว เกวลกปฺปา’’ติฯ ตถา วา กปฺปนียตฺตา ปญฺญเปตพฺพตฺตา เกวลกปฺปาฯ อพฺยามิสฺสตา วิชาติเยน อสงฺกโร สุทฺธตาฯ อนติเรกตา ตํปรมตา วิเสสาภาโวฯ

เกวลกปฺปนฺติ เกวลํ ทฬฺหํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เกวลํ วุจฺจติ นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตวิวิตฺตตฺตา, ตํ เอตสฺส อธิคตํ อตฺถีติ เกวลี, สจฺฉิกตนิโรโธ ขีณาสโวฯ

กปฺป-สทฺโท ปนายํ สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จาติ อธิปฺปาเยน โอกปฺปนิยปเท ลพฺภมานํ โอกปฺปสทฺทมตฺตํ นิทสฺเสติ, อญฺญถา กปฺปสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร โอกปฺปนิยปทํ อนิทสฺสนเมว สิยาฯ สมณกปฺเปหีติ วินยสิทฺเธหิ สมณโวหาเรหิฯ นิจฺจกปฺปนฺติ นิจฺจกาลํฯ ปญฺญตฺตีติ นามํฯ นามญฺเหตํ ตสฺส อายสฺมโต, ยทิทํ กปฺโปติฯ กปฺปิตเกสมสฺสูติ กตฺตริยา เฉทิตเกสมสฺสุฯ ทฺวงฺคุลกปฺโปติ มชฺฌนฺหิกเวลาย วีติกฺกนฺตาย ทฺวงฺคุลตาวิกปฺโปฯ เลโสติ อปเทโสฯ อนวเสสํ ผริตุํ สมตฺถสฺส โอภาสสฺส เกนจิ การเณน เอกเทสผรณมฺปิ สิยา, อยํ ปน สพฺพสฺเสว ผรตีติ ทสฺเสตุํ สมนฺตตฺโถ กปฺปสทฺโท คหิโตติ อาห ‘‘อนวเสสํ สมนฺตโต’’ติฯ

อาภาย ผริตฺวาติ วตฺถมาลาลงฺการสรีรสมุฏฺฐิตาย อาภาย ผริตฺวาฯ เทวตานญฺหิ สรีโรภาสํ ทฺวาทสโยชนมตฺตํ ฐานํฯ ตโต ภิยฺโยปิ ผริตฺวา ติฏฺฐติ, ตถา วตฺถาภรณาทิสมุฏฺฐิตา ปภาฯ

หตฺถกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. กฏุวิยสุตฺตวณฺณนา

[129] ฉฏฺเฐ คาวีนํ กยวิกฺกยวเสน โยโค เอตฺถาติ โคโยโค, กยวิกฺกยํ กโรนฺโต คาวีหิ ยุชฺชนฺติ เอตฺถาติ วา โคโยโค, คาวีนํ วิกฺกยฏฺฐานํฯ ตตฺถ ชาโต ปิลกฺขรุกฺโข โคโยคปิลกฺโข, ตสฺมิํฯ สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ เตนาห ‘‘คาวีนํ วิกฺกยฏฺฐาเน อุฏฺฐิตปิลกฺขสฺส สนฺติเก’’ติฯ ริตฺโต อสฺสาโท เอตสฺสาติ ริตฺตสฺสาโทฯ เตนาห ‘‘ฌานสุขาภาเวน ริตฺตสฺสาท’’นฺติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

กฏุวิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ทุติยอนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา

[131] อฏฺฐเม อิทํ เต มานสฺมินฺติ เอตฺถ มานสฺมินฺติ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนํฯ อิทนฺติ จ ลิงฺควิปลฺลาเสน นปุํสกนิทฺเทโส กโตติ อาห ‘‘อยํ เต นววิเธน วฑฺฒิตมาโน’’ติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

ทุติยอนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปฏิจฺฉนฺนสุตฺตวณฺณนา

[132] นวเม อสาธารณสิกฺขาปทนฺติ ภิกฺขุนีนํ อสาธารณํ ภิกฺขูนํเยว ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํ สาธารณสิกฺขาปทนฺติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนญฺจ สาธารณํ อุภโตปญฺญตฺติสิกฺขาปทํฯ

ปฏิจฺฉนฺนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. เลขสุตฺตวณฺณนา

[133] ทสเม ถิรฏฺฐานโตติ ถิรฏฺฐานโตวฯ ปาสาเณ เลขสทิสา ปราปราธนิพฺพตฺตา โกธเลขา ยสฺส โส ปาสาณเลขูปมสมนฺนาคโต ปาสาณเลขูปโมติ วุตฺโตฯ เอวํ อิตเรปิฯ อนุเสตีติ อปฺปหีนตาย อนุเสติฯ น ขิปฺปํ ลุชฺชตีติ น อนฺตรา นสฺสติ กมฺมฏฺฐาเนเนว นสฺสนโตฯ เอวเมวนฺติ เอวํ ตสฺสปิ ปุคฺคลสฺส โกโธ น อนฺตรา ปุนทิวเส วา อปรทิวเส วา นิฏฺฐาติ, อทฺธนิโย ปน โหติ, มรเณเนว นิฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ กกฺขเฬนาติ อติกกฺขเฬน ธมฺมจฺเฉทเกน ถทฺธวจเนนฯ สํสนฺทตีติ เอกีภวติฯ สมฺโมทตีติ นิรนฺตโร โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อถ วา สนฺธิยตีติ ฐานคมนาทีสุ กายกิริยาสุ กาเยน สโมธานํ คจฺฉติ, ติลตณฺฑุลา วิย มิสฺสีภาวํ อุเปตีติ อตฺโถฯ สํสนฺทตีติ จิตฺตกิริยาสุ จิตฺเตน สโมธานํ คจฺฉติ, ขีโรทกํ วิย เอกีภาวํ อุเปตีติ อตฺโถฯ

สมฺโมทตีติ อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีสุ วจีกิริยาสุ วาจาย สโมธานํ คจฺฉติ, วิปฺปวาสาคโตปิ ปิยสหายโก วิย ปิยตรภาวํ อุเปตีติ อตฺโถฯ อปิจ กิจฺจกรณีเยสุ เตหิ สทฺธิํ อาทีโตว เอกกิริยาภาวํ อุปคจฺฉนฺโต สนฺธิยติ, ยาว มชฺฌา ปวตฺตนฺโต สํสนฺทติ, ยาว ปริโยสานา อนิวตฺตนฺโต สมฺโมทตีติ เวทิตพฺโพฯ

เลขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กุสินารวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(14) 4. โยธาชีววคฺโค

1. โยธาชีวสุตฺตวณฺณนา

[134] จตุตฺถสฺส ปฐเม ยุชฺฌนํ โยโธ, โส อาชีโว เอตสฺสาติ โยธาชีโวฯ ยุทฺธมุปชีวตีติ วา เอตสฺมิํ อตฺเถ โยธาชีโวติ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘ยุทฺธํ อุปชีวตีติ โยธาชีโว’’ติฯ สห…เป.… ปสฺสตีติ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาปญฺญาย สมฺมสนวเสน, มคฺคกฺขเณ อภิสมยวเสน อตฺตปจฺจกฺเขน ญาเณน ปสฺสติฯ

โยธาชีวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปริสาสุตฺตวณฺณนา

[135] ทุติเย อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวา วินีตาติ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติอาทินา อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวา เกวลํ ธมฺมเทสนาวเสเนว วินีตปริสาฯ ทุพฺพินีตปริสาติ ทุกฺเขน วินีตปริสาฯ ปุจฺฉิตฺวา วินีตาติ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว’’ติอาทินา ปุจฺฉิตฺวา อนุมติคฺคหณวเสน วินีตาฯ สุวินีตปริสาติ สุเขน วินีตปริสาฯ อนุมติคฺคหณวเสน วินยนญฺหิ น ทุกฺกรํ โหติฯ

ปริสาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อุปฺปาทาสุตฺตวณฺณนา

[137] จตุตฺเถ อุปฺปาทา วา ตถาคตานนฺติ ตถาคตานํ อุปฺปาเทปิ เวเนยฺยปุคฺคลานํ มคฺคผลุปฺปตฺติ วิย สงฺขารานํ อนิจฺจาทิสภาโว น ตถาคตุปฺปาทายตฺโต, อถ โข ตถาคตานํ อุปฺปาเทปิ อนุปฺปาเทปิ โหติเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ ฐิตาว สา ธาตูติ ฐิโต เอว โส อนิจฺจสภาโว พฺยภิจาราภาวโต น กทาจิ สงฺขารา อนิจฺจา น โหติฯ กามํ อสงฺขตา วิย ธาตุ น นิจฺโจ โส สภาโว, ตถาปิ สพฺพกาลิโกเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

อปโร นโย – ฐิตาว สา ธาตูติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ เอสา ธาตุ เอส สภาโว ตถาคตานํ อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อุทฺธญฺจ อปฺปฏิวิชฺฌิยมาโน น ตถาคเตหิ อุปฺปาทิโต, อถ โข สพฺพกาลํ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, ฐิตาว สา ธาตุ, เกวลํ ปน สยมฺภุญาเณน อภิสมฺพุชฺฌนโต ‘‘อยํ ธมฺโม ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ ปเวทนโต จ ตถาคโต ธมฺมสฺสามีติ วุจฺจติ อปุพฺพสฺส ตสฺส อุปฺปาทนโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ฐิตาว สา ธาตู’’ติฯ

อภิสมฺพุชฺฌตีติ ญาเณน อภิสมฺพุชฺฌติฯ อภิสเมตีติ ญาเณน อภิสมาคจฺฉติฯ อาจิกฺขตีติ กเถติฯ เทเสตีติ ทสฺเสติฯ ปญฺญาเปตีติ ชานาเปติฯ ปฏฺฐเปตีติ ญาณมุเข ฐเปติฯ วิวรตีติ วิวริตฺวา ทสฺเสติฯ วิภชตีติ วิภาคโต ทสฺเสติฯ อุตฺตานีกโรตีติ ปากฏํ กโรติฯ

อถ วา อภิสมฺพุชฺฌตีติ ปจฺจกฺขกรเณน อภิมุขํ พุชฺฌติ, ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌติฯ ตโต เอว อภิสเมติ อภิมุขํ สมาคจฺฉติฯ อาทิโต กเถนฺโต อาจิกฺขติ, อุทฺทิสตีติ อตฺโถฯ ตเมว อุทฺเทสํ ปริโยสาเปนฺโต เทเสติฯ ยถาอุทฺทิฏฺฐมตฺถํ นิทสฺสนวเสน ปกาเรหิ ญาเปนฺโต ปญฺญาเปติฯ ปกาเรหิ เอตมตฺถํ ปติฏฺฐเปนฺโต ปฏฺฐเปติฯ ยถาอุทฺทิฏฺฐํ ปฏินิทสฺสนวเสน วิวรติ วิภชติฯ วิวฏํ วิภตฺตญฺจ อตฺถํ เหตูทาหรณทสฺสเนหิ ปากฏํ กโรนฺโต อุตฺตานีกโรติฯ

อุปฺปาทาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-10. เกสกมฺพลสุตฺตาทิวณฺณนา

[138-143] ปญฺจเม ตนฺตาวุตานํ วตฺถานนฺติ อิทํ ‘‘ยานิ กานิจี’’ติ อิมินา สมานาธิกรณนฺติ อาห ‘‘ปจฺจตฺเต สามิวจน’’นฺติฯ วายิตานนฺติ วีตานํฯ ลามโกติ นิหีโน, มกฺขลิ โมฆปุริโสติ เอตฺถ มกฺขลีติ ตสฺส นามํฯ ตํ กิร สกทฺทมาย ภูมิยา เตลฆฏํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ, ‘‘ตาต, มา ขลี’’ติ สามิโก อาหฯ โส ปมาเทน ขลิตฺวา ปติตฺวา สามิกสฺส ภเยน ปลายิตุํ อารทฺโธฯ สามิโก อุปธาวิตฺวา นํ ทุสฺสกณฺเณ อคฺคเหสิ, สาฏกํ ฉฑฺเฑตฺวา อเจลโก หุตฺวา ปลายิฯ โส ปณฺเณน วา ติเณน วา ปฏิจฺฉาเทตุมฺปิ อชานนฺโต ชาตรูเปเนว เอกํ คามํ ปาวิสิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ สมโณ อรหา อปฺปิจฺโฉ, นตฺถิ อิมินา สทิโส’’ติ ปูวภตฺตาทีนิ คเหตฺวา อุปสงฺกมนฺติฯ โส ‘‘มยฺหํ สาฏกํ อนิวตฺถภาเวน อิทํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ตโต ปฏฺฐาย สาฏกํ ลภิตฺวาปิ น นิวาเสสิ, ตเทว จ ปพฺพชฺชํ อคฺคเหสิฯ ตสฺส สนฺติเก อญฺเญปิ อญฺเญปีติ ปญฺจสตา มนุสฺสา ปพฺพชิํสุฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘มกฺขลิ โมฆปุริโส’’ติฯ ฉฏฺฐาทีนิ อุตฺตานตฺถานิ เอวฯ

เกสกมฺพลสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ